Тайылбыр Кезээ

Тоолдарның паспортизациязы болгаш эргижирээн сөстер тайылбырлары
ХУУЛГААЗЫН ТООЛДАР
1.«Хайындырыңмай-оол» деп хуулгаазын тоолду Барыын-Хемчиктен келген Соян Наадың Сарыгбаевичиден Куулар Доржу Сеңгилович магнитофонга бижиткен.
Магнитофондан чара бижээн кижи – эртем-шинчилел институдунуң эртем ажылдакчызы Бичелдей Каадыр-оол Алексеевич.
ТГШИ-ниң эртем архиви, пленка № 66, т.204, х. 822. Оригиналы 28 арын.
коңкураа* – диал.; лит. – коңгураа – чаш уругнуң бажында борбайып келген чери
телдиин* – диал.; лит. – дээлдиген
дас* – өлген мал сеги чип амыдыраар улуг араатан куш
ижи* – диал.; лит. – ийи
бөдене* кушкаш – матпадак
шуру тон* – чинчи-биле каастаан тон
оваадайын* – хаан кижиниң улуг өртектиг, кожагар, бажы опагар   бөргү
хаан-авыгай-даа* – хүндүлүг кижи, хайырааты, дээрги
ловуң тон* – хүрээге мөргүл удуртур лама дужаалдыг кижиниң тону
оюн тон* – чолдак дүктүг алгы тон
саагыннан* – диал.; лит. – саагындан
эптерээн* – диал.; лит. – нептерээн
элгүүрге* — диал.; лит. – үлгүүр– аяк-сава шкавы
магана* – диал.; лит. – багана – өгнү быжыглаары-биле үстүү ужун хараачага үстүргеш, алдыы ужун суугу чанынга шанчып каар ыяш
андыг* – диал.; лит. – ындыг
коннун* – диал.; лит. – колунун – аъттың хырнының адаа-биле эрттиргеш, чиримге тудуштургаш, дыңзыды тыртар, эзерниң оң талазында чоруур, бажында толдуг калбак баг
мөңгүн хавырыктыг ширээ* – мөңгүн-биле каастаан ширээ
будуннан* – диал.; лит. – будундан
агар-сандан* ширээ – үнелиг ыдык ыяштан кылган, улуг эвес хемчээлдиг стол
хевенек* – чеңи чок, хөректээш
чашпан чалгай* эзерлиг – багай эзерлиг
чалдай-шаак* – оожум, таваар чортары
маңганактан* – мында – чылгыдан
кансы* – аъш-чем делгээр ширээ
анчап* – диал.; лит. – ынчап
алаңгыыштыг* тайга – чоон дазылдыг, калбак улуг бүрүлерлиг, ширбииштелчек элээн хөй чечектерлиг хөй чылдыг үнүш
пар шак* – үш шак
тоолай шак* –   дөрт шак
анчаарга* – диал.; лит. – ынчаарга
амнан* – диал.; лит. – амдан
иштиннен* – диал.; лит. – иштинден
куйга-бажын* – куйга – баштың кежи
кулаш* – ийи талаже хере сунган холдарның аразының салаалар баштарынга чедир хемчээли
эдик-хевин* – диал.; лит. – идик-хеви
үстүннен*– диал.; лит. – үстүнден
аргай-хоргай* чон – хөй санныг хамык чон
ачыр-дачыр чүвезин* – мында –   содак-шуудаан
анчаарда* – диал.; лит. – ынчаарда
колдууннан – диал.; лит. – колдуундан
каспай* чер – диал.; лит. – каскак – арга-ыяштыг кадыр ий
ижелээн* – диал.; лит. – ийилээн.
2. «Ак-Сагыш, Кара-Сагыш» деп хуулгаазын тоолду Барыын-Хемчик районнуң Дөң-Терезинден келген 1907 чылда төрүттүнген Ооржак Опуштай Чөпчээнеевнадан Кызылда күрүнениң башкы институдунуң башкызы Салзынмаа Елизавета Боракаевна дыңнап бижээн.
Ооржак Опуштай Чөпчээнеевна 1932 чылга чедир Аревэ кежигүнү турган. Бижик билбес.
ТГШИ-ниң эртем архиви, т.164, х. 640. Оригиналы 12 арын.
ай* – сывы узун, чер иштинге үнер каътталчак борбак сарыг чемижин чемге хереглээр үнүш
бес* – чер иштинге үнер, чемге ажыглаар шөйбек ак чемиштиг үнүш
дыызак* –   мында: дилги
анча* – диал.; лит. – ынча
4. «Бызаңчының даңгына кызы» деп хуулгаазын тоолду Өвүр районнуң Дус-Дагдан келген Кыргыс Сарыг-Хаа Ойдупович боду сактып бижээн.
ТГШИ-ниң эртем архиви, т.163 , х. 637 (1). Оригиналы 16 арын.
тайжызы* – диал.; лит. – тажызы –хаанның оглу
бодарап* – мында: төрүттүнүп, тыптып
4. «Дүшчү Өскүс-оол» деп хуулгаазын тоолду Барыын-Хемчик районнуң Барлыктан келген Хомушку Успуң Манчый-ооловичиден Оксур Арапчор бижиткен.
Хомушку Успуң Манчый-оолович , 72 харлыг, МЧАЭ-ден эгелеп Барлыкка доктаамал ажылдап келген. Күш-ажыл дептерин чидирип алганының чылдагааны-биле пенсия албайн турган.
ТГШИ-ниң эртем архиви, т.166 , х. 649. Оригиналы 28 арын.
шууруун* – арага тигерде ажыглаар, дүвү чок доскаар хевирлиг херексел
шылапча* – арага тигерде шууруннуң кырынга салгаш, иштинге соок суг кудуп каар паш
сескиирге* кежи – дүгү узадыр өзе берген хураган кежи, дөтпе кежи
дуган* – иштинге кирип, бурганга тейлээр бажың, хүрээ
сазаң идик-хевин* – багай чыттыг, өдексиг, сидиксиг
камбы-хилиң чүвүр* – эң эки хилиң чүвүр
дайыс* кур – дайза – октуг холаларны дистиндир суп алыр чергелиг баг азы пөс кур
кандаазын* – тон даштындан кедер курлак чедип турар чеңи чок хеп
минчи* бөрт – хеп аймааның кыдыын дургаар каастап, чыпшыр даараан чүүл, кыдыг; минчиг-биле каастаан бөрт
хопчу кара судур* – бурган өөредиин бижээн шажын ному; ламаларның төлге салырда хереглээр ыдык ному
ак-маа* – ол-ла дораан
улугку* – диал.; лит. – эң улуу
дүгдээр*   –   оол биле уругну назы чедерге, өглээр деп ада-иелери дугуржур эрги шагның чаңчылы; кудалаары; хүрээге бадылажыры
соңгу ачы-үре* – келир үениң салгалы
5. «Кодур-оол биле Биче-кыс» деп тоол Салчак Токаның «Араттың сөзү», Кызыл, 1951 ч. парлаттынган.
6. «Өскүс-оол» деп тоолдуМөңгүн-Тайга районнуң Мугур-Аксындан келген Самбуу Саая Чүвүрекович боду сактып бижээн.
ТГШИ-ниң эртем архиви, т. 66, х. 288. Оригиналы 50 арын.
ааткан* – мында: өстүрүп каан
баарыылы* – диал.; лит. – туткууш
будаа* – диал.; лит. – быдаа
хөөрткүй* – хөөкүй
какпаа* – какпага
нүүрлүг* – арынныг
чуңгу* – шылба хоюг кызыл дозу (үнүштен алыр будук)
уят* – ыят
чажы* – хары
арагы* – арага
даамай* – далаш чок, оожум, таваар
амыкай* – авыкай – ызыгууртан херээжен кижи
айыр* – диал.; лит. – найыр
одага* –дүжүметтиң эрге-дужаалын көргүзер оваадайның соонда чыпшыр илип каан алдын-доос кудуруунуң чүглери
амбылажып*   – мында: чугаалажып
сериин* шаанда – мында: аныяк шаанда
дай* – мында: чаа тиккен арага
буукпаан* боду буугуп – кудараваан боду кударап
сыктаваан* – ыглаваан
доланып* – мында: белеткенип
хаш соруулдуг час баштыг даңза* – ак коргулчун баштыг даңза
дүңзе* – даңзага тыртар сарыг таакпы
сай чаш* – кыс кижиниң өрүп алган чажының кыдыында чулчургайын дургаар баткан суук дүктер
инээлик* – ине
найыр-күрүм* – найыр, байырлал

1.«Түмен хоор чылгылыг Түмендей ашак» деп тоолду Тес-Хем районнуң Берт-Даг чурттуг Чамдыылай Макар Дажыевичиден ТНИИЯЛИ-ниң эртем ажылдакчызы Хертек Яков Шаңмакович дыңнап бижээн.

ТГШИ-ниң эртем архиви, т.157, х.616.
дугай – холдуң шенээнден ужунга чедир хемчээл, кыры дурту
такпырлыг (дакпырлыг) – сааттыг, ижинниг
үүртеп – девидеп

2.«Алдан ала чылгылыг Алдандай ашак» деп тоолду Улуг-Хем районнуң Чаа-Хөл чурттуг Монгуш Дүнчээ Шагдыровичиден Кызылдың № 2 школаның 11 клазының өөреникчизи Ооржак Санчай-оол Шожал-Доржуевич дыңнап бижээн.

ТГШИ-ниң эртем архиви, т. 161, х. 630
берзендир – хевиниң ийи азы бир талакы чеңин уштуп, мында – хөрээн чанагаштааны
орайы – бөргү, оваадай бөрт – хаан кжиниң улуг өртектиг бөргү; кожагар, бажы опагар бөрт.

3.«Ирей биле кадай» деп тоолду Барыын-Хемчик районнуң Аянгаты чурттуг Куулар Канчыыр Лопсановнадан Кызылдың күрүнениң башкы институдунуң 3-кү курстуң студентизи Куулар Оскал-оол дыңнап бижээн.

ТГШИ-ниң эртем архиви, т. 157, х. 618.
Шиян – шыяан.

10. «Тос шилги аъттыг Өскүс-оол» деп тоолду Монгуш Саая Суданмайовичиден 1945 чылда Чөөн-Хемчик районга Люндуп М. дыңнап бижээн.
чылгызынга кага берген – диал., лит. – чеде берген
халанчы – эргижирээн сөс, лит. – кадыг, кээргел чок
чаштыыйн – диал., лит. – чаштынайн
бөрттүң маагы – бөрттү каастаан пөс лента
ап чет – диал., лит. – чедип кел.

III. АНАА ТООЛДАР
1. «Чечен-кыс» деп тоолду Барыын-Хемчик районнуң Аянгатыдан   келген Куулар Чанзан-оол Булуңмаевич слетка боду бижип алгаш, эккеп дужааган (2 кыдырааш). Ачазының дуңмазы Куулар Чонзактың тоолун сактып бижээн. Бо тоолдан аңгыда, ыры, тывызыктарны бижип алгаш, дужааган.
ТГШИ-ниң эртем архиви, т.164 , х. 642. Оригинал23 арын.
эдиректер*– диал.; лит. – өдүректер
2. «Кажар аңчы» деп тоолду Сүт-Хөл совхозтан келген Севээн-Ойдуп Ондар Эртинеевич боду бижип алгаш, институтче дужааган.
   ТГШИ-ниң эртем архиви, т.164 , х. 643. Оригинал 17 арын.
хан* – харын
лаң* – кыдат акша ады
тын демичэр* – тыныжы муңгашталыр
хөрүчээн* – корткан
сержим өргүүр* – оран-делегейниң ээлери ээ көрзүн дээш, арага чажары

3. «Мерген кыс дугайында тоолду» Өвүр районнуң Дус-Дагдан келген Кыргыс Сарыг-Хаа Ойдупович боду сактып бижээн.
ТГШИ-ниң эртем архиви, т.163 , х. 637 (1).
алдын-доос куш* – узун кудуруунда алдын-сарала чүглерлиг хөлчок каас куш
кегээн* – сарыг шажынның дээди дужаалдарының бирээзи, ону эдилээн кижи
кудуктулар* – Будда шажынның дээди дужаалы, ындыг дужаалдыг кижилери
очалаң* – сарыг шажында: сүнезинниң үзүктел чок хуулуп эргилери; мында: хилинчек, човулаң, аарыгның түңнелинде

4. «Чаңгыс карыш боттуг, ийи карыш салдыг Тежикпен ашак» деп тоолду Бай-Тайга чурттуг Хертек Чымба Ортуновичиден Кызылда күрүнениң башкы институдунуң биология-химия факультединиң 5-ки курузунуң студентизи Куулар Михаил Салгыевич дыңнап бижээн.
ТГШИ-ниң эртем архиви, т.164 , х. 644. Оригиналы 13 арын.

5. «Сүттеп ижер Сүмелдей» деп тоолду Барыын-Хемчик районнуң Дөң-Терезин чурттуг Ооржак Опуштай Чөпчээнеевнадан Кызылда күрүнениң башкы институдунуң бешки курузунуң сургуулу Монгуш Зинаида дыңнап бижээн.
   ТГШИ-ниң эртем архиви, т. 162, х. 635. Оригиналы 39 арын.
кыйгыргаш* –номчааш
куйлуг* бижик – хаптап каан чагаа
таар* –   божа шүүрээр пөс сава
6. «Өскүс-оол» деп тоолду Барыын-Хемчик районнуң Барлык чурттуг Хомушку Успуң Манчый-ооловичиден Оксур Арапчор бижиткен.
ТГШИ-ниң эртем архиви, т. 166, х. 649.
чилби кадай – мында – Чылбыга кадай
мыйырак*   – бичии борбак-борбак үрезиннери бажынга үнер үүргене деп үнүштүң дазылы
коңгул* – ыяштың унунда даштындан кирер үттүг хос чер
өргүүл* диал.; лит. – үргүүл; аяк-сава сугар шкаф
далганнап*   – чылча шаап

7. «Багай-оол» деп тоолдуУлуг-Хемден келген Кыргыс Амырбит Шөмбүловичиден Дамба Валентина Доржуевна дыңнап бижээн.
ТГШИ-ниң эртем архиви, т. 133, х. 539.
чөвүреккей* кыс – чөвүрээден чазаан ойнаар-кыс
дайзызы* – тажызы – хаанның оглу
караты* кижи – карачал кижи
диизелиг* тавак – бичии калбак тавак
баралап* – бара-биле балык тудуп
самак* – мында: сарыг өңнүг дээн
8. «Балыкчы Багай-оол» деп тоолду Чөөн-Хемчик районнуң Чыраа-Бажы совхоз чурттуг Куулар Чанзан-оол Булуңмаевич боду сактып бижээн.
ТГШИ-ниң эртем архиви, т. 168, х. 660.
Сумбур-Агула* – Сүмбер-Уула
карат-чут* – карачал
ус* – суг
самактып* – саяктап
мерге* – диал.; лит. – берге
кулуруг кадак* – чылгыр, чылбыргай пөстен кылган кадак

9. «Чечен-Маанай, Тенек-Тулуң» деп тоолду Чөөн-Хемчик районнуң Чыраа-Бажы совхоз чурттуг Куулар Чанзан-оол Булуңмаевич боду сактып бижээн.
ТГШИ-ниң эртем архиви, т. 168, х. 660.
кат-кадан* – тал, кадып калган тал
дөктүр* – дөң, бедигээш
10. «Аргачы, Мегечи» деп тоолду Сүт-Хөл районуну чурттуг Ондар Чамыян Чалбаковичиден А.К.Калзан дыңнап бижээн.
Диалект аайы-биле адаарын арттырбышаан, магнитофондан Бичелдей К.А. чара бижээн, 1972 ч.
ТГШИ-ниң эртем архиви, т. 204. х. 820, пленка № 66.
кояан* – кадайын
тулуп* – орус дылдан үлегерлээн сөс, дүктүг тон.
маа* – маңаа
чө-даа* – чүве-даа
болзугарга* – болзуңарза
хаан-агбай* – хаанны хүндүлеп адаанын илередир сөс, мындаагылар, дээрги
бектенип*-даа үнген – берге байдалдан үнген
мөөнүнге* – улуг хырынның ужунда шөйүндү, хан кудар

4.«Үш чүүл эртемниг оол» деп тоолду Тес-Хем чурттуг Чооду Симчитмаа ыткан. Дыңнап бижээн кижи – М. Люндуп.

III. ДИРИГ АМЫТАННАР ДУГАЙЫНДА ТООЛДАР
1. «Үш мыйгак, үш ыт» деп тоолду Мөнгүн-Тайга районнуң «Мурнакчы» колхозу чурттуг Дондук Салчак Дамдыновичиден Оксур Арапчор дыңнап бижээн.
ТГШИ-ниң эртем архиви, т. 162, х. 633.

2.«Бора-хөкпеш» деп тоолду Барыын-Хемчик районнуң Аянгаты чурттуг Куулар Чанзан-оол Булуңмаевичиден Кызылда күрүнениң башкы институдунуң бешки курузунуң сургуулу Монгуш Зинаида дыңнап бижээн.

ТГШИ-ниң эртем архиви, т. 162, х. 636.
көскээмде* – хөрээмде
3. «Хапта кокай» деп тоолду Чөөн-Хемчик районнуң Чадаана чурттуг Ондар Чамыяң Сүрүңович боду бижээн.
ТГШИ-ниң эртем архиви, т. 220, х. 892.

4. «Күске» деп тоолду Мөңгүн-Тайга районнуң Мөген-Бүрен чурттуг Хертек Шой Чамзыевичиден эртем ажылдакчызы А.К. Калзан дыңнап бижээн.
ТГШИ-ниң эртем архиви, т. 67, х. 290.

5. «Хунажык болгаш Кужажык» деп тоолду Чөөн-Хемчик районнуң партия райкомунуң таңныылы Хертек Чымба Ортуновичиден А.К.Калзан дыңнап бижээн.
Диалект аайы-биле адаанын арттырбышаан, магнитофондан Бичелдей К.А. чара бижээн, 1973 чыл.
ТГШИ-ниң эртем архиви, т. 204, х. 823, пленка 66

өөрүннен* – өөрүнден
хадар* оъдун – кадар оъдун
эмес* – эвес
эмеспе – эвеспе
чушкуужу* – туткуужу
6. «Койгунак» деп тоолду Бай-Тайга районнуң «Мурнакчыга» Салчак Чанзандан Константин Тоюң дыңнап бижээн.
ТДЛТЭШИ-ниң аас чогаал фондузу, т. 40, х. 174.

7. «Кажар Дилги» деп тоолду Бай-Тайга районнуң Кара-Хөлге Салчак Чанзандан Константин Тоюң дыңнап бижээн.
ТДЛТЭШИ-ниң аас чогаал фондузу, т. 40, х. 174.

эрги (диалект сөс) – лит. – ирги.

9.«Дилгижек-оол биле Саасканак» деп тоол «Тыва тоолдар, Кызыл, 1951, ар. 195-парлаттынган.

аастааш үңгүр – ийи аастыг үңгүр.
доскут – ханы эвес.
хирээн – ижээн.

9. «Дилгижек-оол биле Адыг» деп тоолду Улуг-Хем районнуң Көк-Чыраага Донгак Шогжап Чаповичиден К.Ортунай дыңнап бижээн.
ТДЛТЭШИ-ниң аас чогаал фондузу, т. 89, х. 366.

10. «Дилги чүге кыскыл апарганыл?» деп тоолдуТожу районнуң «Совет Тывага» Серен Чолдак тоолдап бижээн. Парлаттынганы «Тыва тоолдар, Кызыл, 1951, ар. 179-190.
11. «Хам Бөрү биле шинчээчи Бөрү» Сүт-Хөл районнуң «Алдан-Маадырга» Монгуш Хүргүл-оол Сазыг-Хунааевичиден Дарыма О.К.-Ч. дыңнап бижээн. «Тыва тоолдар, Кызыл, 1968, ар. 249 парлаттынган. кавыдаар – далажыр.

5.«Аштаан Бөрү биле Сергежигеш» Таңды районнуң «Кызыл тараачын» колхозунга Оюн Хорлуудан Константин Тоюң дыңнап бижээн. «Тыва тоолдар, Кызыл, 1955, ар.парлаттынган.

13. «Хой, Серге, Моддурга» Сүт-Хөл районнуң «Алдан-Маадырга»Ооржак Маңнай Намзырааевичиден Дарыма О.К.-Ч. дыңнап бижээн.
ТДЛТЭШИ-ниң аас чогаал фондузу, т. 89, х. 366.

хүрүме – чолдак чеңниг хөректээш
оваадай бөрт – шаандакы тыва шиш бөрт.

14. «Кошкар биле Хой» Сүт-Хөл районнуң «Бора-Тайга» чурттуг Сарыглар Борбак-оол Дүктүг-оолович боду бижээн.
ТДЛТЭШИ-ниң аас чогаал фондузу, т. 292, х. 2119.

15. «Тарбаган биле Кошкар» деп тоолду Мөнгүн-Тайга районнуң Мугур-Аксы чурттуг Иргит Күрседи Санчыевич ыткан.«Тыва тоолдар, Кызыл, 1968, ар. 244. парлаттынган.

Коңгумай – кижи. Диалектилер аайы-биле «коңгувай» деп-даа чугаалаар.

16. «Тарбаган»Сүт-Хөл районнуң «Бора-Тайга» чурттуг Сарыглар Борбак-оол Дүктүг-оолович боду бижээн.
ТДЛТЭШИ-ниң аас чогаал фондузу, т. 292, х. 2119.

17. «Чыраа-Кулун». «Тыва тоолдар, Кызыл, 1951, ар. 189 парлаттынган.
18. «Аът биле Сыын» деп тоолдуУлуг-Хем районнуң Шагонарга Ооржак Соржу Дооевнадан Дарыма О. К.-Ч. дыңнап бижээн.
ТДЛТЭШИ-ниң аас чогаал фондузу, т. 256, х. 1045.

19. «Шиижегей кушкаш» деп тоолду Сүт-Хөл районнуң «Алдан-Маадырга»Ооржак Маскалдайдан Санчыт Дагба Шойданович дыңнап бижээн. «Тыва тоолдар, Кызыл, 1974, ар. 134-139. парлаттынган.

Шиижегей – шиижек
пар шак – эртенгиниң беш, алды шак үези.
оораш – улуг эвес баалык.
мыйырактаар – кырлыг-кара дазылын чыыр.

20. «Часкы» деп тоолдуӨвүр районнуң «Дус-Дагга» Монгуш Маадыр-оол тоолдаан. «Тыва тоолдар, Кызыл, 1955, ар. 144. парлаттынган.

21. «Моортай» деп тоолдуМөнгүн-Тайга районнуң Мугур-Аксы чурттуг Ооржак Чанчы-Хөө Чапаажыковичиден Дарыма О. К.-Ч. дыңнап бижээн.«Тыва тоолдар, Кызыл, 1972, ар. 291. парлаттынган.

өмүне – чүдүлге
олду – олут

1.«Күскениң шинчилели»

ТДЛТЭШИ-ниң аас чогаал фондузу, т. 11, х. 49.